Əfqanıstanda qadınlara təzyiqlər artdıqca pərdə arxasında nələr baş verir?

Çox güman ki, siz Qərb mediasından bir neçə həftədir ki, Talibanın Əfqanıstanda qadınlara təzyiqlərini artırdığını eşitmiş və ya oxumusunuzdur. Lakin son bir neçə həftənin hadisələri bizə göstərir ki, Əfqanıstanda bizə göstərilməyən  hadisələr formalaşır. Yoxsulluğun artması, əsassız həbslər, işgəncələr, Taliban tərəfindən qətllər və xüsusilə qadınların həyatın bütün sahələrindən təcrid olunması böyük hadisələrin xəbərçisidir. Xüsusən də Əfqanıstan tarixində yüzilliklər boyu dövlətlərin rəsmi dili olan və üstünlük təşkil edən, əksəriyyət tərəfindən danışılan fars dilini hər nöqtədə sistemli şəkildə məhv etmək, əvəzində puştu dilini yaymaq cəhdləri böyük qarışıqlıqların olduğunu göstərir. Xülasə, Taliban bilərəkdən və ya bilməyərəkdən xalqa nifrət etmək üçün hər cür cəhd edir. Yəni bu təsadüfdürmü? Cavab təbii olaraq “yox” olmalıdır. Bu hadisələrin arxasında böyük aktorların və transmilli təşkilatların dayandığı güman edilir.

Əfqanıstanda baş verənlər əslində bir məsələnin mahiyyətini üzə çıxarır: Əfqanıstanın probleminin kökü haradadır və niyə bu coğrafiya böyük dövlətlər və regional aktyorlar tərəfindən həmişə oyun meydançası kimi seçilir?

İndiyədək bir çox tarixçilər ve siyasətçilər cavab olaraq bu ölkənin enerji və geosiyasət baxımından çox strateji mövqedə olduğunu, Qərbin tarixi rəqibi olan ölkələrlə qonşu olduğunu, etnik müxtəlifliyə malik olduğunu , onun siyasi cəhətdən passiv ənənəvi cəmiyyətə malik olmasını bildiriblər, bu aspektlərdən baxanda haqlı yanasmalardır . Ona görə də Əfqanıstanda baş verən hər bir inkişafı yuxarıda qeyd olunan məsələləri nəzərə alaraq şərh etmək faydalıdır.

ABŞ-ın Əfqanıstanda yenidən aktivləşməsi Talibanın planları təkbaşına həyata keçirmədiyini və ya həyata keçirəbilməyəcəyini göstərir. Buna görə də ABŞ yenidən Əfqanıstana dolayı yolla müdaxilə etmək məcburiyyətindədir. Bu iddianı təsdiqləmək üçün son bir neçə həftədə baş verən hadisələrə diqqət yetirmək lazımdır. Məsələn, ABŞ səfirliyi yenidən açmağa hazırlaşır və Ağa Xan qurumu son təmizlik işlərini aparır. Bu yolla ABŞ yenidən diplomatik himayə altında Əfqanıstanın təhlükəsizlik və siyasi kursunda birbaşa iştirak etmək istəyir. Digər tərəfdən, hadisələri daha dəqiq idarə etmək üçün amerikalılar “USAID” adlı qurumla Kabildə yenidən meydana çıxdılar. USAID-in nəzdində çalışanların çoxu ABŞ kəşfiyyatı üçün işləyən insanlardır və onlar Kabilin  gedişatına nəzarət etmək və sükanı ələ keçirmək istəyirlər ki, planlar öz maraqlarına xidmət etsin. Digər tərəfdən, Taliban qəsdən və ya bilməyərəkdən öz köklərinə balta vurdu və fərmanla qızların və qadınların təhsil almasını, evdən kənarda işləməsini qadağan etdi. Onların bu hadisəsi beynəlxalq reaksiya ilə qarşılandı və sonradan ABŞ və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Kabildəki missiyası tərəfindən kəskin şəkildə pislənildi ki, bu da vəziyyəti daha həssaslaşdırdı və hətta Taliban arasında fikir ayrılığına səbəb oldu. Lakin ABŞ-ın təcrübəli əfqan ünsürləri mövcud qalmaqalı ört-basdır etmək üçün yeni Bonn razılaşması (İkinci Bonn Konfransı) diskursunu irəli sürdülər.

Regional güclər, xüsusən də Rusiya və Çin səfirliklərinə və vətəndaşlarına edilən hücumlardan sonra daha həssas olurlar. Xüsusilə Lavrovun ABŞ-ın yenidən Əfqanıstana qoşun yeritmək üçün bəhanə axtarması ilə bağlı açıqlaması hadisələrin daha da böyüdüyünü göstərir. Çin də öz vətəndaşlarına qarşı hücumlardan sonra Kabildəki varlığını azaldıb. Hadisələr bu şəkildə inkişaf edərkən Taliban arasında gizli münaqişələr daha da gərginliyə səbəb olacaq. Taliban əhəmiyyətli dərəcədə panikaya düşərkən; Xüsusilə ölkənin mərkəzi və şimal bölgələrindəki böyük şəhərləri əsgər və sursat qalamaqla gücləndirir. Bundan əlavə, demək olar ki, hər gün naməlum (çox güman ki, ABŞ) pilotsuz təyyarələr Kabil, Qəndəhar və bir çox başqa şəhərlərin üzərində havada qalaraq vəziyyətin normal olmadığını sübut edir. Buna görə də ABŞ-ın yenidən Əfqanıstanda oyun meydanına qayıtdığı düşünülür ki, bu da regional gücləri son dərəcə narahat edir.

Rusiya, Çin, Mərkəzi Asiya ölkələri, Hindistan və İran kimi regional güclər Əfqanıstan böhranı ilə bağlı ortaq mövqedən çıxış edirlər. Buna görə də Taliban və onların havadarlarını sıxışdırmaq üçün hər tərəfdən sahəyə yeni birləşmələr gətirilir. Əslində, bu cəhd gecikmiş bir hərəkətdir; çünki beynəlxalq terrorizm artıq istədiyi yerdə məskunlaşıb. Eləcə də daxili elementlərin Şimaldan kənarda, Qərbdə və Şərqdə aktiv olması Talibanın strateji mühasirəyə alındığını göstərir. Ona görə də bu qadağalar anti-Taliban qruplarının təşəbbüsləri ilə həyata keçirilir. Əslində, İsmail Han susqunluğunu pozaraq ölkənin Qərb bölgəsində müqaviməti təşkil etdiyini; Bu, İranın Rusiya və Çinin razılığı ilə ilk addımıdır. Digər tərəfdən, Andarab, Pancşir, Bedehşan, Tahar və Kapisa'da bəzi qarışıqlıqlar davam edir. Bundan əlavə, Cabhe-yi Azadagan (Azadlar Cəbhəsi) Qəndəhar əyalətində Talibana qarşı mühüm tədbirlər həyata keçirib.

Hadisələr bu şəkildə irəliləyərkən Əfqanıstandan kənarda da hadisələrə qarşı iki qütb formalaşır və hadisələrin gedişatına uyğun olaraq öz strateji planlarını qururlar. Bunlardan birincisi Rusiya, Çin, Hindistan, İran və Orta Asiya ölkələrindən ibarətdir. Digər tərəfdə isə ABŞ-ın başçılıq etdiyi Böyük Britaniya, Avropa Birliyi və Pakistan var. Digər tərəfdən, Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə, Qətər və bəzən İndoneziyanı da unutmaq olmaz. Lakin Pakistanın dağıdıcı rolu davam etdiyi müddətcə bu ölkələrə ehtiyac duyulmayacaq. Bütün bunlara baxmayaraq, Rusiyanın başçılıq etdiyi birinci qrupda vəziyyət dəyişir. Çin uyğurları sıxışdırmaq üçün Talibanı izləməyə və onlarla əməkdaşlıq etməyə hazır idi. Bu strategiya indiyə qədər Çini bir neçə dəfə ehtiyatsızlıqla yaxaladı. Buna görə də Çin inkişaf edən situasiyadan ümidini üzdü və Əfqanıstanda yeni müttəfiqlər axtarmağa başladı.

Ruslar da Talibana münasibətini sürətlə dəyişir. Rusların Talibana münasibətini dəyişməsini Tacikistanın oynadığı mühüm rolla əlaqələndirmək olar. İmam Əli Rəhman böyük səylərlə Putinin Talibana münasibətini dəyişə bildi. İran da vəziyyətdən razı deyil. O, vaxtaşırı müxtəlif və ziddiyyətli bəyanatlarla Talibanın mövqeyindən narazılığını ifadə edib. Amma burada ABŞ-dan sonra Hindistan Əfqanıstanla bağlı siyasətini saxladı. Amma bu vəziyyət sürətlə dəyişir.

Rusiya və Çinin maraqlarına edilən hücumlardan sonra Hindistan da mövcud vəziyyətdən son dərəcə narahatdır. Əfqan Talibanının Pakistan Talibanı və xüsusilə “Laskar-e Tayyibe” kimi terror təşkilatları ilə iç-içə olması Hindistan və Hindistan üçün böyük təhlükə törətməsi, Əfqanıstanın bu qruplar üçün yaxşı sığınacaq olduğunun fərqindədir. Buna görə də Hindistan mövqeyini dəyişməli və bölgədə terror yaymaq səlahiyyəti olan Pakistan rejimi və Talibana qarşı Şanxay üzvləri ilə eyni yolla getməlidir. Digər tərəfdən ABŞ, Böyük Britaniya, Avropa Birliyi, Qətər və Səudiyyə Ərəbistanı kimi ölkələr tək məqsədlə qarşı tərəfdə toplaşıb bütün bölgəni bürüyə biləcək terrorizmi silahlandırmaq və təchiz etməkdir. Əslində hər həftə Taliban xəzinəsinə 40 milyon dollar pul axıdılır, görünür kasıblara kömək etmək adı ilə. Kim bilir bu məbləğ pərdə arxasında neçə dəfə Talibana göndərilir! Bu məqsədə çatmaq üçün ABŞ qoşunlarını geri çəkərkən Talibana milyardlarla dollarlıq silah hədiyyə edildi. Buna görə də planın həyata keçirilməsi üçün Taliban Qərb imperializmi üçün ən münasib və iqtisadi təşkilatdır.

Dünyanın hər yerindən Əfqanıstanda toplaşan 21 beynəlxalq terror təşkilatı planlarını həyata keçirməyə hazırlaşır. Digər tərəfdən, İŞİD-in Talibanın nəzarəti altında aktivləşməsi, Əfqanıstan böhranını daha da qızışdırır. Əfqanıstan oyununda İŞİD sürətlə güclənir; Müharibədən keçmiş, təcrübəli və müharibəyə hazır olan, son dərəcə radikal və ideoloji cəhətdən hər şeyə bağlı bu ünsürlər, yaxın gələcəkdə Taliban hökuməti  üçün çətinliklər yaradacaq. İŞİD-ə əsgər toplamaq son dərəcə asan olacaq. Bu əsgərlərdən daha çoxunu Taliban cəphəsindən olacaq. Əvvəlki yazılarımda qeyd etdiyim kimi, Taliban qəsdən və ya bilməyərəkdən etnik münaqişələri qızışdırır, qeyri-puştun etniklərini siyasi, sosial və hətta həyat bölgələrindən təmizləməyə çalışır. Əslində hələ də Taliban əsgər militanlari arasında olan qeyri-puştunlar İŞİD-in tərəfini tutmağa hazırdırlar. İŞİD aktivləşənə və daha böyük bir coğrafiyada hökmranlıq edənə qədər, Hakkani şəbəkəsi ISI-nin (Pakistan Hərbi Kəşfiyyatı) dəstəyi ilə terror hücumlarını davam etdirəcək.

Bu dəfə Taliban daha çox daxili münaqişələrə yönələ bilər. Hazırda taliblərin üç qrupa bölündüyü bildirilir. Haqqani şəbəkəsi, Molla Qardaş və Molla Yaqub kimi  Qəndəhar Talibanı və Talibanın rəhbərlik etdiyi indiyə qədər varlığı sübuta yetirilməmiş, lakin hüquqi varlığı Molla Hibbatullahdir. Hər bir qrup regional və beynəlxalq güclər olan ayrı-ayrı ölkələrlə əlaqə saxlayır. Haqqani şəbəkəsi İngiltərə, Pakistan və bir az da Səudiyyə Ərəbistanının məhsuludur. Qəndəhar Talibanı isə ABŞ-ın səyləri ilə Haqqani şəbəkəsini və Molla Hibbətullahı məhv etməyə çalışır. Bu qrup ABŞ-ın daha mötədil məqsədlərini yerinə yetirməyə çalışacaq. Hegemonluğun zirvəsində qərarlaşan Molla Hibbətullah qruplaşmasının indiyə qədər kim olduğu bəlli deyil. Hətta Hibbətullah adlı şəxsin olmadığı, Molla Hibbətullahın əslində Pakistan Kəşfiyyatçısı olduğu deyilir. Bu üç qrup arasında münaqişə ola bilər. Məğlub olan qrupların əksəriyyəti İŞİD-ə qoşulmağa hazır olacaq. Taliban nəslindən olan İŞİD daha geniş coğrafiyalar üçün nəzərdə tutulub və onun əməliyyat imkanları durmadan artır. Xarici səfirliklərə və obyektlərə qarşı durmadan artan hücumlar; Uyğur, çeçen və Orta Asiya xalqlarından orduya cəlb olunması Taliban qarşısında yeni təhlükənin üzə çıxdığını göstərir. Təbii ki, İŞİD Hakkani şəbəkəsinin çətiri altında ilk qığılcımlarını yaradacaq. Digər tərəfdən, İŞİD-in ilk hədəfi ölkənin şimal bölgəsi, bu qrupun məqsədləri üçün əlverişli yer olacaq. Çünki Talibandan qoparaq İŞİD-ə qoşulanların əksəriyyəti özbək və taciklərdir. Bu yolla Əfqanıstanın şimalında yerləşən Orta Asiya ölkələrindən, eləcə də uyğur və çeçenlərdən əsgər cəlb etmək daha asan olacaq.

Vəziyyətdən istifadə edərək, İŞİD tədricən Talibana qarşı əsas gücə çevrilir. Bu təşkilat hazırda Talibana qarşı öz strukturlarını və şəbəkələrini sürətlə təşkil edir. Bəs niyə? Çünki Taliban vahid etnik mənsubiyyətdən ibarətdir və ideoloji cəhətdən yalnız Əfqanıstanın coğrafiyasına müraciət edir və Əfqanıstandan kənarda da plan həyata keçirmək fikrində deyil. Talibandan fərqli olaraq, İŞİD daha təşkilati fəaliyyət göstərə biləcək və daha çox maliyyə imkanlarına sahib olacaq.

Sonda:

1.ABŞ imperializmi yenidən Əfqanıstana qarışmaqla bu planlarını kənardan nəzarət altında həyata keçirə biləcək. Köhnə rejimdən bəzi bürokratları qataraq qarışıq hökumət yaradacaq və Qəndəhar Talibanı ilə çevriliş nəticəsində Haqqani şəbəkəsini və digər qrupları sıradan çıxararaq İŞİD-ə qatacaq və Şimali Əfqanıstanı yeni İraqa çevirəcək ya Suriya. Təbii ki, bunları edərkən o, hərbçiləri ölkədə saxlamayacaq, kəşfiyyat qolu ilə edəcək.

2.Rusiya, Çin və Orta Asiya ölkələri Əhməd Məsud kimi anti-Taliban qüvvələrini ABŞ-ın bu addımından qoruyacaq və şimalda həm Taliban, həm də İŞİD üçün səngər yaradacaqlar.

Əvvəlki yazılarımda da qeyd etdiyim kimi, təəssüflər olsun ki, hazırda Talibana qarşı silahlı müqavimət göstərənlərin keçmişi təmiz deyil və digər tərəfdən xarici güclərin maraqları üçün piyon kimi çalışırlar. Xüsusilə Əhməd Məsudun ətrafındakılar 90-cı illərin əvvəllərində Talibandan daha dəhşətli qətllər törədiblər. Odur ki, Talibanın təzyiqi dözülməz hala gəlməyincə və ya məcbur olmadıqca, ictimaiyyətin onları dəstəkləyə biləcəyini düşünmürük. Təbii ki, indi Əhməd Məsud bəzi tacik xalqının dəstəyinə malikdir. Amma mütləq əksəriyyətin dəstəyini qazanmaq üçün hələ çox yol qət etməlidir. Digər tərəfdən, Cebhe-yi Azadagan kimi təşkilatların kim olduğu və ya onlara kimin baxdığı bəlli deyil. Onların İŞİD-in uzantısı ola biləcəyi ehtimalı da var.

Burada qadınların amansız müqavimətini də qeyd etmək yerinə düşər. Talibanın bütün repressiyalarına və zorakı halına baxmayaraq, cəsur qadınlar vaxtaşırı etiraz etmekle, ən azı təhsil və işləmək hüquqlarını müdafiə etmekle məşğuldurlar. Əmin olun ki, bu cəsur qadınlar bunu edərkən hətta ölüm riskini də gözə alıblar. Çünki, sivilizasiyadan heç nə anlamayan, həyatları boyu öldürməkdən, işgəncədən başqa bir iş görməyən Taliban yaraqlılarının nə edəcəyi bəlli deyil. Məsələn, bir neçə ay əvvəl Məzari-Şərifdə qadınların təşkil etdiyi aksiyada aksiya zamanı qadınlara qoşulan bir neçə kişini həbs edərək aparıblar. Ertəsi gün həbs edilənlərdən birinin meyiti şəhərdən kənara atılmış vəziyyətdə tapıldı. Artıq gündüz aksiyası bitdikdən sonra evləri müəyyən edilən qadınlar gecə basqın edilərək təyin olunmayan yerlərə aparılıb; İndiyə qədər az adamdan xəbər alındı. Amma çox təəssüf ki, bu ayaqlanmalar kiçik miqyasda həyata keçirilir, dağınıqdır və kortəbii xarakter daşıyır. Bu etirazlar solçuların təşəbbüsləri ilə daha müntəzəm təşkil olunarsa, daha geniş kütlələrə yayıla bilər.

Bütün bunlar baş verərkən, əsl qurban yenə Əfqanıstan xalqıdır. Bizi bu məngənədən çıxara biləcək sol-sosialist qüvvələr çox zəifdir və tamaşaçı mövqeyindədir. Əgər Əfqanıstan xalqı üçün nicat olacaqsa, sosialistlərin vəziyyətə uyğun təşkilatlanma və mübarizə kanalı açması mütləqdir. Çünki indi təhsilli kütlələri, xüsusən də şəhərlərdə təşkilatlanma vaxtıdır, əks halda İŞİD kimi terror təşkilatları bir neçə ildən sonra ayağa qalxa da bilməz. Ona görə də bütün bu bəlalardan yeganə çıxış yolu sosializmdir.